Gombe (Agan̄-mkpulu)

Gombe ìre agan̄-mkpulu me Naijiria agan̄ inyọn̄ mbum-ura. Agan̄-mkpulu echi òtatap ikana ọmọ ìre Bọrọnu mè Yobe me agan̄ inyọn̄ mè inyọn̄ mbum-ura, Taraba me agan̄ osiki, Adamawa me agan̄ osiki mbum-ura, mè Bawuchi me agan̄ ichep-ura. Egwen agan̄-mkpulu yi ibak ama ibot kan̄, Gombe òrere ama-ile kan̄ òmimin ichit. Efieek ijon̄ me lek Bawuchi isa ichili agan̄-mkpulu yi me 1si Ọkitoba 1996.<ref4> Me etete ama mkpulu 36 echi òkup me Naijiria, Gombe ore òso 21 òmimin ichit me okike ijọn̄, mè ire òso 32 ene ewabe ichit me emen. Okike ijọn̄ îbenbe ìre 18,768 km². Otu-ifuk ebi ìluk me emen mîso efie 3.25 me acha 2016.<ref5>.

[ogugo: Egop, iman̄ òriọọn̄, ogugo-ijon̄]

Inu echi òsisibi isi me agan̄-mkpulu yi ire: Okwaan̄ Gongola eyi òkilibi inan̄a me agan̄ inyọn̄ mè agan̄ mbum-ura inin̄ Oyô Dadin Kowa mè okpọkọ me lek Ogoon̄ Muri òrere sọntitiik ukpa [range] ebi kè ogoon̄ me agan̄ osiki me agan̄-mkpulu yi. Usini anam echi òkup me agan̄-mkpulu yi ìre: <carpet viper, puff adder,mè Egyptian cobra> mèlek si ndidie eyi Senegalu, <Barrot>, mè òben-okpomgbo eyi isọọn̄-ibot [grey-headed kingfisher].<ref6,7>

Owuwa otoko òwa me agan̄-mkpulu yi: Ebi Fulani ìkiluk me agan̄ inyon̄ mè agan̄ etete mèlek ebi Bolewa, Kanuri mè ebi Awusa. Otoko echi ìkiluk me agan̄ osiki me agan̄ mbum-ura kan̄ ìre ebi Cham, Dadiya, Jara, Kamo, Pero, Tangale, Tera mè Waja. Owuwa ene me agan̄-mkpulu yi (inu môsobe 75%) ekigọọk erumfaka Isilam; ebi Kiristien ìre 20%, sà ebi kechilọ ìsisik ekigọọk erumfaka orọmijọn̄.<ref8>.

Ugwem mbubek agan̄-mkpulu yi ìbieen̄ me lek iwop-uko. Mfut-uko ema ekimalek iwop ìre sọgọm, ichip-ijọn̄, milèt mè tomato. Mîkikpukpo si anam kire aligọ, eriembuuk, ebot, mè arọọn̄. Ọmọ ore òso agan̄-mkpulu ini eyi <HDI> kan̄ osipbe ichit,mè ire òso iba eyi <GDP> òsipbe ichit me ido Naijiria.<ref 10>