Gabọn̄
Gabọn̄ (òrere Gabon me Ebeke mè Furenchi) ìre ido me agba okwaan̄ agan̄ ichep-ura me Afirika agan̄ Etete. Ìkup me lek ikwetọ. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Ginì Ikwetọ me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, Kamerun me agan̄ inyọn̄, Kongo Burazavilu me agan̄ mbum-ura mè osiki, mè Ọfọ-okwaan̄ Ginì me agan̄ ichep-ura. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 270,000 km², otu-ifuk ene ìluluk me emen kan̄ ìre efie iba nchọi mè efie ge (2.1 efie). Ama ibot kan̄, mè ama ile òmimin ichit ìre Libirevilu [Libreville]. Usem mkpulu me ido ya ìre Furenchi.
.svg)
Ebi kè ofifi usem ekitumube me emen ido ya ìre Teke, Fang, Punu mè Nzebi. Akọp irek jeeta mè iba me efit (82%) me lek ebi ido ya ekigọọk erumfaka Kiristien, irek onaan̄ge nchọi mè jeeta me efit (9.8%) ekigọọk Isilam, irek nchọi mè gweregwen me efit (0.6%) ekigọọk erumfaka nte kiban̄ ukot ikaan̄, irek nchọi mè go me efit (0.5%) ekigọọk esese esese erumfaka, sà irek jaaba mè nchọi ge me efit (7.1%) kpegọọk erumfaka geege. Uwu inama-ikan ido kiban̄ ìre eyi agwut iba. Ido ya ìkaan̄ lek me acha 1960. Ikpoko ema ekinyam ìre franc eyi Afirika agan̄ Etete, eyi iman̄ ikpoko kan̄ orebe XAF. Ido gweregwen me Afirika agan̄ Etete ekigbaan̄ inyam ikpoko yi: Kamerun, Ido Afirika Etete, Chad, Kongo Burazavilu, Ginì Ikwetọ mè Gabọn̄.
Adasi ebi ìluluk me lek ijọn̄ ya ìre ebi Pigimi [Pygmy] sabum ebi Bantu enibọkọ lek ijọn̄ ya, ebi Pigimi cha enenikana ikirọ ubọk inu ge mèlek ebi Bantu. Me emen òso senturi akọp mè jeeta, Ama-ubọọn̄ Orungu ìkitumu usem Myeni, îchili me Gabọn̄. Ama-ubọọn̄ ya îkana ire ebon ewe [trading centre] òkakaan̄ unye enenen sa me îkinyam mè iyaka ikilep ebi usun̄. Ama-ubọọn̄ ya înirọn̄ mije efiatbe mbubek inyam-ene isan̄a me emen 1870 cha. Akarake ido ya okaan̄be lek mè isibi me irak mkpulu Furans me acha 1960, ido ya ìkaan̄ ebi ibot mkpulu ita. Me emen 1990 cha, Gabọn̄ îbene ikaan̄ owuwa otu-ogbo ifit mkpulu, ibene ikirọ orirọ igobo-ene kiban̄ me oniin̄ mêkọtbe imọọn̄ itibi [transparent electoral processes] mè inen̄e owuwa uwu ikwaan̄ eyi mkpulu ido isun̄ [reformed many governmental institutions].
Owuwa mbubek aran̄-ijọn̄ mè mbubek echi ebi ene ekaan̄be inyi lek kiban̄ îtap ubọk irọ inyi ido ya ire ge me lek echi ìkakaan̄ njennyisi ichit me Afirika agan̄ Osiki Èwê Sayara.<ref7>
Mfufuk Erieen̄
Erieen̄ yi Gabọn̄ ìnan̄a me lek gabão òrere ikọ me usem Pọtugalu òsisibi àwurukù inyọn̄ [cloak]. Egwen ikeya igọọk me ike <estuary> eyi Okwaan̄ Komo òkup igbet Libirevilu okupbe.