Epele ubọọn̄
Epele ubọọn̄ ìre ifit idọmọ-inu eyi ekifit me inyọn̄ uwot. Ifit yi ìkup karake akat. Me emen mgbọ ifit yi obenebe, ebi ubọọn̄ mè ubọọn̄ ebibaan̄ ekikpulu ebi kè ido. Ema ekiluk me uwu-ubọọn̄ enamabe inye kire mgban akọn̄; mè ikaan̄ ebi usọ akọn̄ ìkililibi me inyọn̄ inyinya èkibebem ema; mè ebi etip ìkinyinyi ema nteme; otutuuk ebi ìluluk me ido cha ekekigbaan̄ ikpọ chieen̄ me lek ido mè ikup si me mbem-lek isisi akọn̄ mè ire akọn̄ itaan̄.[1] Epele-ubọọn̄ ìre ifit òkijeen̄ ama ebi ubọọn̄ iba ìkitim akọn̄. Ekifit ifit yi me inyọn̄ uwot, ire mîyaka ìkifit si me inyọn̄ mkputo mêkọtbe iwut.
Efele iyọn̄ uwot (mè ìre mkputo) ekisa ifit ifit yi itap me akọp asabọn okop gweregwen mè ini (64) echi agan̄ kiban̄ orebe ìkike me isi agan̄ ini. Esun̄ asabọn okop cha me onineen̄ jeeta jeeta me agan̄ (8×8).
Egwen ifit yi "epele ubọọn̄" mije ìkijeen̄ ebi ubọọn̄ iba mè ama kiban̄ ekitimbe akọn̄. Eyaka igwen ìkeya si mije ebi ene me esese ido ekitumu ibe ke ifit yi ìre ifit ebi ubọọn̄ [game of kings me usem uket-chieen̄].
Otu-ifuk ene ìsoso owuwa efie mîkifit ifit yi me esese ere me linyọn̄. Owuwa ene echieek ibe ke epele ubọọn̄ ìnan̄a me ifit ekigwen chaturanga eyi ebi India ekifitbe sabum emen òso senturi jaaba. Esese ifit kire zian̄kwi (xiangqi: òrere epele ubọọn̄ ebi Chaina), jan̄gi (janggi: òrere epele ubọọn̄ ebi Kòria) mè shogi (epele ubọọn̄ ebi Japan) enan̄a me lek chaturanga isibi. Epele ubọọn̄ ìnire Yurop me emen òso senturi onaan̄ge.
Ichip-ifit ekisa ìfit ifit yi enibọkọ unye ema ekaan̄be mgbọ keyi me ido Sipen me utut òta òso akọp mè senturi go; sà me emen akọp mè senturi onaan̄ge ke etumu ifieek ikan echi òkikpulu epele ubọọn̄.
Me ifit epele ubọọn̄, kpunu nlelet inu geege. Ene iba ìbefit ifit yi ekaan̄ ichip ifit akọp mè gweregwen: ogwu ubọọn̄ ge, ubọọn̄-enenwaan̄ ge, uwu-mkpulu iba, ebi akọn̄ inyọn̄ inyinya iba, ebi etip iba mè ebi mbem jeeta.
Ichip-ifit chi ekije ije kiban̄ esese esese me inyọn̄ uwot ifit ya. Eyi òkakaan̄ unye ichit ìre ubọọn̄ enenwaan̄ sà eyi unye kan̄ osipbe ichit ìre ebi mbem. Otutuuk inu ogwu òkifit ifit yi okiweekbe ìre itatap ogwu ubọọn̄ keyilọ me ere ìkpokọt ilibi inwọnọ. Sabum ene obokọt irọ ikeya, môdasi ikisa ebi ama ubọọn̄ kan̄ ikitim ikpan̄ ebi ama ubọọn̄ kè ogwugwulọ. Me mgbọ ema ekitim me lek ebibilọ, ema mêkitap ubọk inyi lek kiban̄ inyi ebibilọ ekajijaka ema.
Me mgbọ ekifit ifit yi, ene môkọt isa ichip ifit kan̄ inwene mèlek eyi kè ogwugwulọ mè òyaka òkotet ebi ama keyilọ me agam òsa ofo kubọk ekitetbe ebi ene me usun̄-akọn̄.
Ogwu òfit ifit yi isikọt ifit mè itap ogwu ubọọn̄ keyilọ me irek ìkpokọt ilibi inwọnọ, îra igak me ifit ya. Môgak si ire ogwugwulọ ibe ke ọmọ ìkpoyaka ifit. Ire me ifit eyi ekifit igọọk mgbọ, môgak ire mgbọ igak ogwugwulọ ita inyi ìkayaka ìkaan̄ mgbọ ibosa ifit inyan̄a ama kan̄ isibi. Ifit môkọt ita si me ene geege ìkagak.
Ebi ìkikpulu ifit yi mè ikitọ ikọ ifolek, mè iyaka ikinyi ikan òkikpulu ifit yi me otutuuk linyọn̄ ìre FIDE me ido Furans. Me usem ido ya, FIDE ìkeke inyi "Fédération Internationale des Echecs" òsisibi "Uwu-ikwaan̄ òkipkọ chieen̄ me lek epele ubọọn̄ me owuwa ido." Ema ire ebi ìkititiin̄ ifit-ifan̄a eyi epele ubọọn̄ inyi otutuuk ido me linyọn̄. Ema mîkititiin̄ si ifit-ifan̄a eyi ebibaan̄, eyi nsabọn mè eyi ebi usọ epele ubọọn̄. Ema si ekinyi ebi ene erieen̄-itọn̄ isasa ijeen̄ ibe ke ene ìre ogwu usọ me ifit epele ubọọn̄.
Ikan Òkikpulu Ifit
FIDE ire ebi ìkitọ ikọ ifolek inu geelek ògbagbaan̄ me lek ifit epele-ubọọn̄. Ema si ekinyi ikan òkikpulu ifit yi. Ege ikan cha me emen gwun̄-ikpa kiban̄. Okputut mgbọ enwenebe usini me lek ikan cha ìkare me emen acha 2018.
Ichili-ifit
Ike îrebe me otutuuk linyọn̄, ekiche ichip-ifit epele-ubọọn̄ itap me irek iba: okuket mè ofifit. Me agan̄ iba ìbefit ifit yi, ogwu ikup môkaan̄ ichip-ifit akọp mè gweregwen: ogwu ubọọn̄ ge, ubọọn̄-enenwaan̄ ge, ebi etip iba, ebi-akọn̄ inyọn̄ inyinya iba, uwu-ubọọn̄ iba mè ebi mbem jeeta.
Ekifit ifit yi me inyọn̄ akpọk uwot agan̄ ini kan̄ orebe ikike me ujọn̄ọ. Efele uwot ya itap me irek jeeta nan̄a me ijọn̄ fo inyọn̄ mè inige 1–8, mè iyaka ifele si itap me irek jeeta nan̄a me ulom fo ujit mè inige a–h (me abiche ebi uket-chieen̄). Ekeke me agan̄ ogwu okuket ige iman̄ cha. Ike efelebe inyọn̄ uwot ya ìnirọ inyi asabọn okop ònijot inyọn̄ uwot ya. Otutuuk okop me inyọn̄ uwot ya ònire akọp gweregwen mè ini (64). Enenigwook agba me lek okop cha inyi eyi ofifit igọọk eyi okuket mè eyi okuket igọọk si eyi ofifit, ikeya ijot inyọn̄ akpọk uwot ya.
Ire ene ikup me lek uwot ya ibofit ifit yi, okop okuket obokup ọmọ me agan̄ ulom kan̄ me lek uwot ya. Me ikeyi, ogwu ubọọn̄-enenwaan̄ ìbokup me emen okop eyi òkaan̄ ìkike unwen kan̄ (ubọọn̄-enenwaan̄ ofifit ìbokup me emen okop ofifit; ubọọn̄-enenwaan̄ okuket òyaka ikup me emen okop okuket).
Ukot-ije ichip-ifit epele-ubọọn̄ ekije
Me ifit ifan̄a, ebi ìtititiin̄ ifan̄a ekinyi ebi ene unwen ema ebefit; me ifit unene-mè-unene, mêtọp ikpoko igwe, ikarege ikeya, mêmọnọ ogwu mbem okuket ge mè ofifit ge ichit me ubọk mè ibe ogwugwulọ imọnọ ge. Eyi geelek îmọnọbe, ìbofit unwen keya. Ogwu okuket okidasi ibene ifit. Ichip ifit ge gaalek okije ije me mgbọ ge, (îtata mè ire ije uwu-ubọọn̄ eriọọn̄be kire "castling" me usem uket-chieen, ke ichip iba ekije ije mgbọ ge). Ichip-ifit isije, ìkisinin̄ okop eyi ofifi ichip-ifit ìkakup me emen. Môkọt inin̄ okop eyi ogwu ama keyilọ okupbe me emen. Isirọ ikeya, îra itet ichip-ifit òkup me emen okop ya me usun̄ akọn̄ mè òsan̄a ọmọ ònan̄a me emen ifit (me inyọn̄ uwot) ya. Isan̄a me lek ǹje-ǹraka (eriọọn̄be kire "en passant" me usem uket-chieen̄), otutuuk ichip-ifit ekije isinin̄ emen okop ebi ochicha kiban̄ ekupbe me emen mè isa me ikeya itet ema me usun̄ akọn̄.
Ije Uwu-ubọọn̄
Mgbọ ge me ifit epele-ubọọn̄ geelek, ogwu ubọọn̄ môkọt ije esese ije eriọọn̄be kire ije uwu-ubọọn̄. (Kubọk ogwu ibot akọn̄ okije isikup me ere kpebemun̄ ọmọ itet.) Me emen ije yi, ogwu ubọọn̄ môje okop iba ifo lek uwu-ubọọn̄ kan̄, inyi eneniben uwu-ubọọn̄ isun̄ me emen okop ogwu ubọọn̄ osababe iraka ya. Ije uwu-ubọọn̄ môkọt imọnọ irek ire inu kechi ire ikecha:
- Ogwu ubọọn̄ ìkaje ije geege akarake ifit obenebe, uwu-ubọọn̄ ìkayaka ìje ije geege si.
- Baba ichip ifit geege me etete ogwu ubọọn̄ mè uwu-ubọọn̄ kan̄.
- Ogwu ubọọn̄ ìkakup me uyọrọlek; ìkasaba okop ichip-ifit eyi ebi ama keyilọ esabe akọn̄ isi lek (okop òkup me irak mkpulu ebi ama keyilọ); ìkaje si isi inin̄ me emen okop òbotap ọmọ me uyọrọlek. (Riọọn̄ ibe ke ije uwu-ubọọn̄ môkọt imọnọ irek ire ke uwu-ubọọn̄ ikup me uyọrọlek. Uwu-ubọọn̄ môkọt ije si isaba okop ebi ama keyilọ esabe akọn̄ isi lek.)
Ǹje-ǹraka
Ire ogwu mbem ije okop iba me adasi ije kan̄ inyi ogwu mbem ama keyilọ òkup igbet okop ọmọ onin̄be ya, ogwu mbem ama keyilọ ya môkọt itet eyi keyi me usun̄ akọn̄ (sa me ijeje iraka). Môsaba inin̄ emen okop eyi keyi osababe iraka ya. Itetet ogwu mbem me otu oniin̄ òkup ikeyi ke egwen ǹje-ǹraka. Ene môkọt itet ogwu mbem me ǹje-ǹraka mè ire itet mgbọ yaage. Isifit ofifi ifit ikpoyaka itet me ǹje-ǹraka. Kpọ ubọk ǹje-ǹraka okupbe me ogugo yi:
Nrọnnye
nen̄e ge